Kierkegaard anders gezien. Over de bestemming van de mens.
Dat was het onderwerp van een bijzonder boeiende lezing van Jan Keij in Het Venster, ruimte voor bezinning en bezieling, op 11 juni 2017. Hoewel het jammer was dat er niet veel mensen waren, was de inhoud er zeker niet minder om. Eerder heeft deze filosoof lezingen gehouden in Het Venster over Levinas, Nietzche en over religie volgens Levinas en Derrida.
Bij Søren Kierkegaard (1813-1855) is het leven een opdracht. Daarmee sloot de lezing mooi aan bij de viering van een week eerder, waarbij mensen in een intieme setting met elkaar in gesprek gingen over zingeving.
Keij pleit ervoor om, in de lijn met het gedachtegoed van Kierkegaard, alles te toetsen aan je eigen ervaringen. In mijn woorden: het gaat er om of de dingen voor jou kloppen, of jij er iets mee kunt.
Het esthetische, het ethische en het religieuze
Kierkegaard onderscheidt bij de mens drie stadia: het esthetische, het ethische en het religieuze, waarbij het gaat om de integratie van deze drie. Elk stadium bouwt voort op de vorige en neemt die, in het ideale geval, in zich op. En daarbij geldt: zonder conflict geen groei. Tegenslag in het leven is noodzakelijk om verder te kunnen groeien.
Het esthetische gaat om genieten, het gebruiken van je zintuigen. Dat is dus een zelfgerichtheid. Het tweede stadium is het ethische, het nemen van verantwoordelijkheid voor je handelen. Bij het ethische wordt het esthetische onttroond, maar niet verwijderd. Geniet vooral, maar laat het geen doel op zich zijn.
Zowel het esthetische als het ethische hebben echter een existentieel tekort. Zo komen we bij het religieuze: mijn relatie tot God. Bij Kierkegaard is dat nadrukkelijk vanuit het christendom, maar volgens Jan Keij gaat de filosofie van Kierkegaard daar uiteindelijk aan voorbij. Het religieuze gaat er om dat je je verantwoordelijkheid weet voor anderen – aan jezelf voorbij.
Vrijheid
Een belangrijk begrip in de lezing was vrijheid. Door verantwoordelijkheid te nemen voor jezelf, voor je eigen daden (het ethische), realiseer je vrijheid: een positieve vrijheid die bindt.
Vrijheid is niet dat alles wat je maar wilt mogelijk is, dat je alles moet kunnen doen, maar gaat om hoe jij je verhoudt tot ‘de omstandigheden’. En dat gaat om alles wat je heeft gevormd: ouders, karakter, armoede, (chronische) ziekte, enz. enz. Om het in de woorden van Kierkegaard te zeggen: van noodwendigheid naar vrijheid, oftewel: de omstandigheden maken je vrijheid mogelijk. Vrijheid heeft noodzaak nodig, om te kunnen kiezen zijn er ‘beperkingen’ nodig. Dit zijn dan geen beperkingen meer, maar deze worden toegevoegd aan je vrijheid. De vrijheid bestaat juist binnen grenzen.
Jan Keij is werkelijk een begenadigd spreker. Naast dat hij (uiteraard) goed weet waar hij het over heeft, lardeert hij zijn verhaal met toepasselijke afbeeldingen, en met citaten van andere filosofen en vooral uit literatuur. Prettig is dat hij ook die citaten projecteert, wat het voor mij makkelijker maakt om het in me op te nemen.
Jan Keij eindigde met een citaat van Kierkegaard: Liefde is de diepste grond van het leven van de geest.
Wat ik een bijzondere en mooie uitspraak vind voor deze Deense filosoof die zelf leed aan zwaarmoedigheid.
(Tekst: Jaap van 't Riet; Foto: Fragment van voorkant van het boek 'Kierkegaard anders gezien' van Jan Keij, Uitgeverij Klement)